Zagađenje vazduha podrazumijeva prisustvo određenih materija, čestica i štetnih plinova u zraku koji mu nisu svojstveni po prirodi i u razinama koje štetno utiču na ljudsko zdravlje i na okoliš. Zagađenje zavisi od topografskih, demografskih i meteoroloških karakteristika, te stepena i vrste industrijalizacije u nekom području.
Vazduh se smatra zagađenim ukoliko sadrži određene materije u koncentracijama koje izazivaju štetne posljedice kod živih organizama, prije svega kod čovjeka. Osnovne zagađujuće materije prisutne u zraku su PM2,5 i PM10 (lebdeće čestice), NO2 (azotni dioksid), SO2 (sumpor-dioksid), CO (ugljen-monoksid) i O3 (ozon).
Čovjek nije njegov jedini izvor, mnogi prirodni fenomeni, uključujući vulkanske erupcije, šumske požare i pješčane oluje otpuštaju zagađivajuće tvari zraka u atmosferu. Svakako, priroda ne ispušta štetne materija u mjeri u kojoj to čini današnji čovjek. Prema tome, zagađujuće materije u zrak dolaze iz različitih izvora zagađenja koji mogu biti prirodni i antropogeni.
Prirodni izvori zagađenja zraka su oduvijek prisutni i podrazumijevaju različite prirodne pojave (npr. vjetrovi) koje zavise od klimatskih faktora i svojom aktivnošću mogu stvoriti zagađenje zraka: raznošenje zemlje i pijeska, dim, pepeo i plinovi šumskih i stepskih požara, vulkanske erupcije, aeroalergeni, mikroorganizmi (bakterije i virusi), čestice morske soli, prirodna radioaktivnost, meteorska prašina i drugi izvori od elementarnih nepogoda na koje čovjek ne može uticati.
Antropogeni izvori zagađenja zraka su nastali ljudskim djelovanjem i podrazumijevaju: elektrane i toplane, industrijska postrojenja, saobraćaj, grijanje stambenog sektora na čvrsta goriva te druge izvore koji potiču od ljudske aktivnosti: agrikultura, obrada otpada i sl. Najveći procenat visokih koncentracija zagađujućih materija u zraku, najčešće u gradovima, dolazi upravo iz antropogenih izvora.
Glavni izvori zagađenja zraka u BiH su termoelektrane i željezare, mala kućna ložišta i velika ložišta za centralno grijanje na ugalj i drva, te prevozna sredstva, a posebno vozila s dizelskim motorima.
U većini gradova BiH, posebno u zimskom periodu, glavni izvor zagađenja je stambeno grijanje, odnosno ložišta na ugalj i drva koje zbog nepotpunog sagorijevanja uzrokuju zagađenje zraka lebdećim česticama i ugljen-monoksidom.
U nekim gradovima, velike industrije poput čeličana, rafinerija nafte i termoelektrana na ugalj, glavni su izvori zagađenja (Termoelektrana Kakanj, Termoelektrana Tuzla, Rudnik i Termoelektrana Gacko, Željezara AcelorMittal Zenica, Rudnik i Termoelektrana Ugljevik, Rafinerija nafte Brod). U našoj zemlji se nažalost u proizvodnji električne i toplotne energije još uvijek mnogo koristi ugalj sa velikim udjelom sumpora, koji sagorijevanjem prelazi u dioksid i zagađuje zrak.
Emisije iz saobraćaja, od prevoznih sredstava, generalni su problem u većini gradova BIH, posebno u većim gradovima poput Sarajeva i Banje Luke, ali i u manjim gradovima poput Tuzle koja se nalazi u uskoj dolini. Stara vozila i korištenje goriva lošije kvalitete, te trošenje kočnica i guma na cestama, uzrokuju zagađenje zraka lebdećim česticama i azotnim dioksidom, te potiču stvaranje prizemnog ozona.
ZAGAĐUJUĆE MATERIJE
Lebdeće čestice
Jedne od zagađujućih materija su lebdeće čestice (PM10 i PM2.5). PM označava čestice, mješavinu čvrstih čestica i kapljica tečnosti koje se nalaze u vazduhu. Neke čestice, poput prašine, prljavštine, čađi ili dima, dovoljno su velike ili tamne da se vide golim okom. Druge su toliko male da ih se može otkriti samo pomoću elektronskog mikroskopa. Lebdeće čestice uključuju:
- PM10: čestice prečnika 10 mikrometara ili manji i
- PM2.5: fine čestice prečnika 2,5 mikrometara i manjeg
Čestice su različitih veličina i oblika, a mogu se sastojati od stotina različitih hemikalija. Neke se emitiraju direktno iz izvora, poput gradilišta, neasfaltiranih puteva, polja, dimnjaka ili požara. Većina čestica nastaje u atmosferi kao rezultat složenih reakcija hemikalija poput sumpor-dioksida i azotnih oksida, što su zagađivači koji se emituju iz elektrana, industrije i automobila. PM iz njihovog naziva znači „particulate matter” ili partikularne to jest vrlo sitne i golom oku nevidljive čestice, a broj označava njihovu veličinu.
Prašina uključuje sitne čestice koje se veoma lako mogu udahnuti i potencijalno izazvati imunološku reakciju. Takve alergijske reakcije mogu biti manje ili veće, ovisno o pojedincu. Prašina također može biti prenosnik virusa i infekcija.
Azotni dioksid (NO2)
Azotni dioksid (NO2) jedan je od visoko reaktivnih plinova poznatih kao azotni oksidi (NOx). NO2 se koristi kao indikator za veću grupu azotnih oksida. Prvenstveno dolazi u zrak od sagorijevanja goriva. Nastaje iz emisija iz automobila, kamiona i autobusa te elektrana.
Ozon (O3)
Ozon je plin koji se sastoji od tri atoma kiseonika (O3). Ozon se javlja i u gornjim dijelovima Zemlje i na nivou tla. Ozon može biti dobar ili loš, ovisno o tome gdje se nalazi. Dobar ozon, koji se naziva stratosferski ozon, prirodno se javlja u gornjim slojevima atmosfere, gdje pravi zaštitni sloj koji nas štiti od štetnih ultraljubičastih zraka sunca.
Ozon na nivou tla štetan je zagađivač zraka zbog svojih učinaka na ljude i životnu sredinu i glavni je sastojak “smoga”. Troposferski ili prizemni ozon ne emitira se direktno u zrak, već ga stvaraju hemijske reakcije između azotnih oksida (NOx) i isparljivih organskih spojeva (VOC). To se događa kada zagađivači koje emitiraju automobili, elektrane, industrijski kotlovi, rafinerije, hemijska postrojenja i drugi izvori hemijski reagiraju u prisustvu sunčeve svjetlosti.
Sumpor-dioksid (SO2)
Sumpor-dioksid, bezbojni reaktivni plin, nastaje kada se sagorijevaju goriva koja sadrže sumpor, poput ugljena i nafte. Generalno, najviši nivoi sumpor-dioksida nalaze se u blizini velikih industrijskih kompleksa. Glavni izvori uključuju elektrane, rafinerije i industrijske kotlove.
Ugljen-monoksid (CO) Ugljen-monoksid je plin bez boje i bez mirisa. Nastaje kada ugljik u gorivima ne sagori u potpunosti. Najveći izvori CO u vanjski zrak su automobili, kamioni i druga vozila ili mašine koje sagorijevaju fosilna goriva. Ostali izvori uključuju sagorijevanje goriva u industrijskim procesima i prirodne izvore kao što su šumski požari. Nivoi ugljen-monoksida obično su najviši tokom hladnog vremena, jer hladne temperature čine sagorijevanje manje potpunim i uzrokuju inverzije koje zadržavaju zagađivače blizu tla.10